ماکو

شهرستان ماکو از لحاظ جغرافیائی و تاریخی:

شهرستان ماکو در گوشه شمال غربی  ایران ( استان آذربایجان  غربی ) قرار گرفته  که از شمال به رودخانه  قره  سو و کشور ترکیه ، از شرق  به  رودخانه  ارس  و جمهوری  آذربایجان  ( خود  مختاری  نخجوان  ) و از مغرب به جمهوری  ترکیه  و از جنوب به شهرتان  خوی  محدود است .

شهر ماکو در دره ای بنا شده که رودخانه زنگمار از آن می گذرد و شهر را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می کند. قسمت جنوبی شهر در دامنه کوه سبد قرار گرفته و آبادی چندانی ندارد ولی بخش شمالی آن آبادتر و بزرگتر است .

 

« نمائی از کوه قیه ماکو بعد از بارندگی »

 

این شهر از لحاظ طبیعی موقعیت خاصی دارد. شهر از طرف شمال و جنوب کوهستانی است و از جانب غرب و شرق به جلگه های قلعه درسی و چای باسار منتهی می گردد. یکی از تخته سنگهای بسیار بزرگ که بخشی از دیواره سنگی کوه ساری قیه است جدا قیه نام دارد.

تاریخچه ماکو :

قدیمی ترین ابنیه تاریخی ماکو به دوره اورارتو یا خالدها مربوط است اطاقهای سنگی در دهات سنگر (بین ماکو و بازرگان ) چیرکندی از روستاهای ییلاقی دهستان چای باسار و دلیک داش سیه چشمه و شدی ارس ، کنار پلدشت و کشف کتیبه هایی به خط میخی در قراء بسطام و اطراف بازرگان و حفریات و کشفیات هیئت آلمانی درده بسطام و خوانده شدن کتیبه های میخی توسط باستان شناسان ایرانی و خارجی و نوشته های مورخین قدیم و جدید چون موسی خورن (ارمنی) و ب.ب پیوتروفسکی (روسی) ثابت می کند که سکنه اولیه شهرستان ماکو اورارتوها بودند. شهر بزرگ آنان به نام روسا در نزدیکی قریه بسطام بنا گردیده بود.

پس از آنکه ارامنه به حکومت اورارتوها خاتمه دادند بر متصرفات آنها مسلط شدند. طبیعی است که منطقه ماکو نیز ضمیمه حکومت ارمنستان گردید آثار کلیساهای قدیمی مخصوصاً کلیسای طاطاوس و خرابه شهرهایی به نام آرتازیا ، آرتز و آرشاکاوان ( یا خاور زمین به قول اکراد طایفه ساکان ) در ناحیه دامبات و آرماویر Armavir کنار رود ارس تسلط و نفوذ ارامنه را در این منطقه روشن می سازد.

در سال ( 694 هـ . ش ) اسقف زاکاریا و پطرس برادرش حکومت سیاسی و مذهبی آرتاز را به دست آوردند. با صرف هزینه بسیار قلعه ماکو را که محل اقامت آنان بود استحکام بخشیدند و راههای کاروان و پل هایی در مسیر راه ساختند و آنرا بصورت راهی تجاری و سوق الجیشی در آورده که موقعیت ماکو و استحکامات تدافعی آن باعث تعجب بینندگان آن می شد.

شاهزادگان ارمنی آرتاز بیش از یکصد سال با اتکا به استحکامات قلعه ماکو و مهارت در دفاع ، کلیه حملات مهاجمین به این منطقه را یکی پس از دیگری دفع کردندو حتی تیمور لنگ نیز نتوانست آنجا را تصرف کند.

اسقف زاکاریا نه تنها راههای اطراف ماکو را مرمت کرد بلکه چهار پل با طاقهای قوسی روی رودخانه ماکو (زنگمار ) ساخت .

بعد از تیمور ، قره قویونلوها بر آذربایجان مسلط شدند. قرایوسف در سال 785 هـ . ش ماکو را فتح کرد . همیشه در بین امرای قره قویونلوها منازعه بود تا اینکه شاه اسماعیل صفوی در چند جنگ الوند میرزا و سلطان مراد میرزا بازماندگان سلسله آق قویونلو را مغلوب و سلسله مزبور را منقرض و سلسله مقتدر صفوی را تأسیس کرد . در زمان این پادشاه جوان بود که سلطان سلیم ( سلطان عثمانی ) پس از قتل شیعیان آسیای صغیر با لشکر جرار که مسلح به سلاح آتشین بودند به قصد تصرف آذربایجان و برانداختن سلطنت شیعی مذهب صفوی وارد دشت چالدران شد . نبرد چالدران با وجود فداکاریها و شجاعت شخص شاه اسمعیل و سرداران نامی او و سپاهیان قزلباش به نفع وی تمام نشد شاه اسماعیل همواره از این ماجرا دل شکسته بود و کسی خنده او را ندید.

بالاخره قلعه ماکو را بعد از مدتها طبق دستور دربار شاه عباس ثانی خراب کردند و کتیبه ای در این مورد در روی صخره نقش بست که با این بیت شروع می شود.

این قلعه که قلعه قابان بود                                 ضرب المثل جهانیان بود ......

حکومت ماکو در دوره زندیه و قاجاریه در دست ایل بیات بود. ایل بیات تیره ای از ایل قره قویونلو بود که مسکن اصلی آنان شرق آناتولی بود و در رکاب قره قویونلوها وارد ایران شدند.

وجه تسمیه ماکو :

در مورد وجه تسمیه ماکو حدس و گمانهای زیادی زده شده که مبنای درستی ندارند ، ارامنه مدعی هستند ماکو در اصل ماکی یا مکی به معنی آغل (مرتع گوسفند ) بوده برخی مانند یاقوت حموی عقیده دارند ماکو محل زندگی روحانیون زردشتی بوده است لذا در اصل ماگوش نام داشته که به مرور ایام ماکو شده است . اسم ماکو را آرتاز ، شاوارشان ، قلعه قبان ، نیز گفته اند . به نظر مینورسکی محقق معروف روسی ماکو از ترکیب ماه و کوه تشکیل شده و می تواند مادکو باشد ( به معنای کوه ماد ) .

آثار باستانی شهرستان ماکو

1 ـ کلیسای  طاطاووس در ده قره کلیسا بخش سیه چشمه

2 ـ تپه ما قبل  تاریخ خلیل آباد در 300 متری شوط

3 ـ کلیسای عظیم سنت استپاسن در دره شام ارسکنار

4 ـ معبد سنگی در ده شدی دشت زنگنه

5 ـ برج و بارو و کتیبه در ، ساری قیه و در صخره ماکو

6 ـ خرابه های تعدادی کلیساهای ارمنی در دهات مختلف

7 ـ آثار تاریخی شهر دامبات

8 ـ خرابه های قدیمی گزلو در ده مخند

9 ـ آثار و علایم منقوش در سنگ در ده قزلجه قلعه دهستان قره قویون

10 ـ دالانها و غارهای زیرزمین در اطراف آرارات

11 ـ شهر روسا یا قلعه جم خور در ده بسطام چای پارا

12 ـ اطاق سنگی در ده چیره کندی چای پارا

13 ـ گورستان تاریخی  پیر احمد کندی در دهات آواجیق

14 ـ پل بشگوز در نزدیک شهر ماکو

15 ـ خرابه های سه گوش در ده قزلداغ

16 ـ اطاق سنگی در ده دلیک داش

17 ـ کلیسای زور زور در ده بارون

18 ـ دیری متعلق به فرقه دمینکن در پای کوه قیه

19 ـ اطاق سنگی در ده سنگر

20 ـ کلیسای مریم ننه در شمال شهر ماکو

21 ـ بنای باشکوه کلاه فرنگی در بیمارستان ماکو

22 ـ کاخ باغچه جوق : در شش کیلومتری ماکو در روستائی  به همین نام واقع است که ساختمان آن در زمان تیمور پاشاخان شروع و در زمان حکومت فرزندش  مرتضی  قلی خان اقبال السلطنه ( سردار ماکو ) به اتمام رسیده و محل سکونت ییلاقی آن بود ( جوق در زبان ارمنی یعنی ده ) در ساختمان کاخ معماران  ایرانی و مهندسان  روسی و اروپایی به اتفاق کار کرده اند و هیئت کاخ تلفیقی از معماری شرق و غرب است . گچ بری ساختمان توسط اساتید ایرانی انجام پذیرفته. آئینه کاری و گچ بری ساختمان در سطح عالی است در بالای عمارت دور تا دور گلدانها و مجسمه ها وجود دارد که اغلب جای گل و چراغ است .

« نماهایی از کاخ باغچه جوق »

 پایه ستونها و گلدانها از سنگ خارا است و خوب حجاری شده است . اولین گرامافونی که به ایران وارد شده در این عمارت به چشم می خورد که طول بوق آن 60 سانتیمتر و ارتفاع پایه اش بیش از یک متر است پرده های زربفت ، مبلهای بی نظیر ، تخت خوابهای متعدد با تشکهای پر قو ، کاغذ دیواری ها و رنگ آمیزی سالنها و نقاشی سقف اطاقها ، ظروف چینی اعلا و لوسترهای کریستال ، فضای حیاط با گلکاری و درختان میوه و اشجار زینتی و حوض های وسیع بازدید کنندگان را به یاد کاخهای افسانه ای می اندازد.